Χρήστος Καρύδης, Η κεντητική στο Άγιον Όρος: Ιωσήφ Φιλοθεΐτης: «Τα άγνωστα» έργα ενός νεότερου Αγιορείτη χρυσοκεντητή του 20ου αιώνα / Christos Karydis, Embroidery on Mount Athos: Iosif of Philotheou: "The unknown" works of a younger 20th century Athonite gold embroiderer (10.12.2016)

Καρύδης Χρήστος, Δρ Προληπτικής & Επεμβατικής Συντήρησης Έργων Τέχνης. Επιστ. Συνεργάτης Α.ΤΕΙ Ιονίων Νήσων & Πανεπιστημίου Αιγαίου, 

Η κεντητική στο Άγιον Όρος: Ιωσήφ Φιλοθεΐτης: «Τα άγνωστα» έργα ενός νεότερου Αγιορείτη χρυσοκεντητή του 20ου αιώνα

 

1ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας. Παρασκευή 9 και Σάββατο 10 Δεκεμβρίου 2016, στο αμφιθέατρο Στέφανος Δραγούμης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης.

1st International Scientific Workshop of the Mount Athos Center. Friday 9 and Saturday 10 December 2016, at the Stefanos Dragoumis amphitheater (Thessaloniki, Museum of Byzantine Culture).

Περίληψη

Η βυζαντινή & μεταβυζαντινή εκκλησιαστική κεντητική δεν ήταν αφηγηματική ούτε και ‘αφαιρετική’ αλλά πνευματική και συμβολική. Δείγματα λειτουργικών υφασμάτων αποθησαυρίζονται στα σκευοφυλάκια του Αγίου Όρους. Πρόκειται για έργα τα οποία δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά από την πλευρά της ανάλυσης με φυσικοχημικές τεχνικές και της καταγραφής της διατήρησης των κατασκευαστικών τους υλικών. Πολλοί παλαιοί και νέοι ερευνητές όπως ο Millet (1927), o Σωτηρίου (1949), η Χατζημιχάλη (1952), η Johnstone (1967), η Θεοχάρη (1986), η Muthesius (1995 κ.α.) κ.α. κατά την διάρκεια καταγραφών τους αναρωτήθηκαν εάν υπήρχαν εργαστήρια κεντητικής ή υφαντικής στο Άγιον Όρος. Εκτός των διασωθέντων έργων η δεύτερη αξιόπιστη πηγή είναι οι καταγραφές ή οι αναφορές σε χειρόγραφα, λίστες μοναστικών εγγράφων ή βιβλία των ραπτών που έχουν διατηρηθεί στα μοναστήρια. Σε ορισμένα μοναστήρια όπως στη Μονή Σίμωνος Πέτρα και στη Μονή Σταυρονικήτα καταγράφονται η ποσότητα, η ποιότητα και ο τόπος αγοράς των υλικών. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι σε έγγραφο καταγραφής των ιερών αντικειμένων της μονής Βατοπαιδίου [27 Μαίου, ιδνικτιών 9, έτος 7104 (1596)] καταγράφονται υφάσματα και ενδύματα προερχόμενα από δωρεές και αγορές, με όρους όπως ‘μαυροχρυσοκλαδάρικι’, ‘ταυτάς’, ‘έτερα καμουχένια’ κ.α., παρόλ' αυτά όμως καμία αναφορά δεν γίνεται στην κατασκευή υφασμάτων ή κεντημάτων. Μια πλήρης καταγραφή όλων των εγγράφων των αγιορειτικών Μονών, η εύρεση κεντητών υπογραφών ή αφιερωματικών επιγραφών στα έργα υποδηλώνοντας τεχνίτη/τρια ή εργαστήριο, θα μπορούσε να απαντηθεί το ερώτημα ίδρυσης αγιορειτικών εργαστηρίων κεντητικής λειτουργικών και διακοσμητικών υφασμάτων ή ενδυμάτων. 

Εκτός Αγίου Όρους και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και των άλλων μεγάλων κέντρων βυζαντινής εξουσίας και πολιτιστικής δραστηριότητας, όπως η Θεσσαλονίκη, ο Μυστράς και η Τραπεζούντα, από τους Οθωμανούς, οι παραγγελίες για την κατασκευή πολυτελών υφασμάτων και ενδυμάτων για τον κλήρο σταμάτησαν. Ωστόσο αυτά αργότερα βλέπουμε την ίδρυση Κωνσταντινουπολίτικων εργαστηρίων με περίφημες κεντήτριες όπως η Δεσποινέτα του Αργύρη (1682-1723), η Ευφροσύνη, η Αλεξάνδρα και η Αγάθη μαθήτριες της Δεσποινέτας, η Μαριώρα (1723-1758), η Ευσεβία (1723-1735), η Τζαόρια (1733) κ.α. Επίσης εμγφανίζεται και ο αγιορείτης ιεροδιάκονος Χριστόφορος Ζεφαροβίκη ή Ζεφάρ που υπήρξε γνωστός κεντητής, ζωγράφος και χαλκογράφος με έργα εντός και εκτός ελλαδικού χώρου. Κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα παρατηρούμε ότι μοναστικές κυρίως γυναικείες αδελφότητες κατασκευάζουν λειτουργικά και διακοσμητικά υφάσματα και ενδύματα για την κάλυψη των αναγκών και πάλι όμως κανένα έργο δεν κατασκευάζεται στο Άγιον Όρος. Ένας αυτοδίδακτος αγιορείτης κεντητής που ακολούθησε τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά πρότυπα των μεγάλων Κωνσταντινουπολιτισσών κεντητριών, γνωστός για την ποιότητα των έργων του, αν και το έργο του είναι άγνωστο για πολλούς μελετητές στο Άγιον Όρος ήταν ο ιερομόναχος Ιωσήφ Φιλοθεϊτης που εγκαταβίωνε στο Φιλοθεϊτικο κελί Γενέσιον της Θεοτόκου Παναγούδας, όπου και κοιμήθηκε το 2013. Υπήρξε ένας από τους νεώτερους κεντητές μέσα στο Άγιον Όρος με μοναδικό διακόνημα την κατασκευή λειτουργικών υφασμάτων. Τα σημαντικότερα έργα του βρίσκονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και στα σκευοφυλάκια της Ι. Μ. Μονή Βατοπαιδίου, της Ι. Μ. Ιβήρων, της Ι. Μ. Αγ. Διονυσίου, της Ι. Μ. Φιλοθέου, της Ι. Μ. Αγ. Διονυσίου Ολύμπου, κ.α. εφάμιλλα σημαντικών εργαστηρίων κεντητικής όπου και θα παρουσιαστούν στην συγκεκεριμένη μελέτη. Τέλος, στην προσπάθεια καταγραφής σημαντικών έργων κεντητικής και υφαντικής των Ορθόδοξων εκκλησιαστικών υφασμάτων & ενδυμάτων στο Άγιο Όρος, διακαής πόθος είναι η δημιουργία μιας συντονισμένης ομάδας όπου στόχος της θα είναι η γενική καταγραφή αρχικά των επώνυμων υφασμάτων που φέρουν υπογραφή και στη συνέχεια η καταγραφή των σημαντικότερων υφασμάτων-ενδυμάτων του Αγ. Όρους.