Λιβανός Νικόλαος, Τα μοναστικά κέντρα από το Βυζάντιο στη νεότερη περίοδο / Livanos Nikolaos, The monastic centres from Byzantium to the modern period (5.3.2024)

Διάλεξη στα πλαίσια του κύκλου μορφωτικών εκδηλώσεων: Μεγάλα μοναστικά κέντρα της Ορθοδοξίας. Ιστορία και Έρευνα. Πρώτο αφιέρωμα: Άγιον Όρος
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 5 Μαρτίου 2024

Περίληψη
Ο Νικόλαος Λιβανός εξετάζει την εξέλιξη και την ιστορική σημασία των μεγάλων μοναστικών κέντρων του Ορθόδοξου Χριστιανισμού, με έμφαση στις βυζαντινές και μεταβυζαντινές περιόδους. Αρχικά, γίνεται λόγος για την προέλευση του μοναχισμού στον 3ο αιώνα μ.Χ., με τους ερημίτες γύρω από τον Νείλο και τον Άγιο Αντώνιο ως πρωτεργάτη. Τονίζει τη σημασία του Αγίου Παχωμίου στη διαμόρφωση του κοινοβιακού τρόπου ζωής και την επιρροή του Μεγάλου Βασιλείου και του Ιωάννου Χρυσοστόμου στην εδραίωση του μοναχισμού στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Επίσης, αναλύεται η σημασία της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄ στην οργάνωση και εξάπλωση του μοναχισμού, με ειδική αναφορά στη μονή Σινά. Η μονή Σινά, με την τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική της, αποτελεί σημαντικό τεκμήριο της εποχής και της Χριστιανικής τέχνης, με το ψηφιδωτό της Μεταμορφώσεως να κατέχει πρωτεύουσα θέση. Η ομιλία συνεχίζει με την ανάλυση της περιόδου της Εικονομαχίας, την αντίσταση και την υποστήριξη των μοναστηριών προς τους Εικονόφιλους, καθώς και την τελική νίκη των τελευταίων με την αναστήλωση των εικόνων. Σημαντικό μέρος της ομιλίας αφιερώνεται στην εξέλιξη και την ανάπτυξη του μοναχισμού μετά το τέλος της Εικονομαχίας, με ιδιαίτερη έμφαση στην άνθηση μοναστικών κέντρων όπως ο Όλυμπος της Βιθυνίας και η μοναστική κοινότητα του Σινά εντός της ισλαμικής επικράτειας. Αναφέρεται επίσης στη σημασία της Εικονομαχίας ως περίοδου που δοκίμασε τη συνοχή και την αντοχή του μοναχισμού, υπογραμμίζοντας τον ρόλο των μοναστηριών ως κέντρων αντίστασης και τη σταδιακή ανάπτυξη της θεολογίας της εικόνας. Η μεταεικονομαχική περίοδος και η εποχή της Μακεδονικής Δυναστείας αναδεικνύονται ως καθοριστικές για την περαιτέρω ανάπτυξη και εδραίωση του μοναχισμού, με την υποστήριξη και τη φιλομοναστική πολιτική των αυτοκρατόρων να παίζουν σημαντικό ρόλο. Η ανάπτυξη των μοναστηριών ενισχύεται από την οικονομική και πολιτική σταθερότητα, καθώς και από την ευημερία που επιτυγχάνεται μέσω της ενίσχυσης του εμπορίου και της ασφάλειας στην ευρύτερη περιοχή του Βυζαντίου. Κεντρικό σημεία αναφοράς στην ομιλία αποτελεί το Άγιον Όρος, με την παρουσίαση της μετανάστευσης ασκητών και μοναχών προς τη χερσόνησο ως μέσο αποφυγής της εκκοσμίκευσης και της αναζήτησης πνευματικής απομόνωσης. Η ιστορική συμβολή σημαντικών προσώπων όπως ο Ευθύμιος ο Νέος και ο Άγιος Πέτρος ο Αθωνίτης επισημαίνεται, αποτελώντας κομβικά σημεία για την κατανόηση της εξάπλωσης και της οργάνωσης του μοναχικού βίου στον Άθω. Το Άγιο Όρος εξελίχθηκε σε μια θάλλουσα μοναστική κοινότητα ιδιαιτέρως μετά την ίδρυση της Λαύρας από τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη και την ενίσχυσή της μέσω της υποστήριξης των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ο ομιλητής αναδεικνύει επίσης την πολυπολιτισμική διάσταση του Βυζαντινού μοναχισμού, με αναφορές σε μοναστικά κέντρα στη Συρία και την ευημερία τους μέσα στο σύνθετο πολιτισμικό και θρησκευτικό περιβάλλον της περιοχής. Η παρουσία του Μέλανος Όρους και η πνευματική παραγωγή του, συμβάλλουν στην ενίσχυση της ιδέας του μοναχισμού ως κέντρου πνευματικής ζωής και πολιτισμικής ανταλλαγής. Η αντίσταση κάποιων μοναχικών κοινοτήτων στην εκκοσμίκευση και η αναζήτηση αυστηρότερης μοναχικής ζωής είναι ένα άλλο θέμα που εξετάζεται, υποδεικνύοντας τις εσωτερικές δυναμικές και τις προκλήσεις μέσα στη μοναστική κοινότητα. Κλείνοντας, εξετάζεται η ιστορία και εξέλιξη του Ορθόδοξου μοναχισμού, αποκαλύπτοντας την πολυπλοκότητα και την πνευματική πλούτο του φαινομένου. Μέσα από τις ιστορικές αναδρομές και τις αναφορές σε σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα, αναδεικνύεται η συνεισφορά του μοναχισμού όχι μόνο στην πνευματική αλλά και στην κοινωνικοπολιτική ζωή του Βυζαντίου και των γύρω περιοχών. Επισημαίνεται η δυναμική εξάπλωση του μοναχισμού από τις κοινότητες των ερημιτών και τη δημιουργία οργανωμένων κοινοβιακών μοναστηριών, καθώς και η σημασία της θεολογικής σκέψης και της μοναστικής πρακτικής στη διαμόρφωση της Ορθόδοξης πίστης. Τέλος, η ομιλία ολοκληρώνεται με την παρατήρηση ότι, παρά τις προκλήσεις και τις αντιθέσεις μέσα στους αιώνες, ο Ορθόδοξος μοναχισμός κατάφερε να διατηρήσει μια συνεχή παρουσία και επιρροή, εξελισσόμενος σε ένα ζωτικό στοιχείο της χριστιανικής πνευματικότητας και κληρονομιάς. Η ευρεία γεωγραφική εξάπλωση και η πολιτισμική ποικιλομορφία των μοναστικών κοινοτήτων υπογραμμίζει την παγκόσμια διάσταση του Ορθόδοξου μοναχισμού και τη συνεχή του σημασία στο σύγχρονο κόσμο.